Centrum Lemkina

W chwili powstania „Zapisów Terroru”, bazy świadectw ludności cywilnej Europy z okresu II wojny światowej, byliśmy przekonani, że zbiór relacji świadków i ofiar nieludzkich reżimów jest już zamknięty. Wydawało się, że zbrodnie popełniane na masową skalę w środku Europy należą do przeszłości, a rolą historyków oraz archiwistów Instytutu Pileckiego jest ich zebranie, opisanie i udostępnienie w jednym miejscu. Wszystko zmieniło się 24 lutego 2022 roku, kiedy Rosja napadła na Ukrainę. Tego dnia życie mieszkańców Kijowa, Mariupola, Buczy oraz tysięcy innych ukraińskich miast, miasteczek i wsi naznaczyło piętno wojny, której towarzyszą głód, strach, tortury, gwałty i śmierć. Metody stosowane przez rosyjskich okupantów pozostały od 80 lat niezmienne, a ich mechanizmy znamy z relacji dokumentujących sowieckie zbrodnie: nienawiść, brak poszanowania ludzkiego życia, agresja wobec cywili i poczucie bezkarności. Wniosek nasunął się sam: „Zapisy Terroru” należy kontynuować. Ale kto, gdzie i w jaki sposób miałby dokumentować relacje ukraińskich ofiar?

26 lutego 2022 roku – dwa dni po rosyjskiej agresji – Instytut Pileckiego powołał Centrum Dokumentowania Zbrodni Rosyjskich w Ukrainie im. Rafała Lemkina (Lemkin Center). Misją jednostki jest zbieranie indywidualnych, naocznych relacji ludności cywilnej, aby utrwalić pamięć o zbrodniach i stworzyć archiwum dostępne wszystkim, którzy chcą usłyszeć głos świadków tych wydarzeń. Świadectwa – w formie pisemnych ankiet wypełnianych przez uchodźców w Polsce lub filmowych relacji, rejestrowanych najczęściej na terytorium Ukrainy – są zbierane z bezwzględnym zachowaniem standardów bezpieczeństwa danych oraz szczególną troską o dobrostan świadczących. Centrum Lemkina współpracuje z ponad setką wolontariuszy i współpracowników posługujących się językami ukraińskim i rosyjskim, jak również z badaczami zbrodni dwudziestowiecznych totalitaryzmów oraz ekspertami w dziedzinie prawa międzynarodowego. Relacje zbierane są zarówno w punktach tymczasowego pobytu uchodźców w Polsce, jak i na terenach działań wojennych, gdzie mogą pozostawać jeszcze świadkowie zbrodni rosyjskich na ludności cywilnej. Zebrana dotychczas dokumentacja dotyczy przede wszystkim wydarzeń w obwodach charkowskim, donieckim, chersońskim i kijowskim. Liczne świadectwa pochodzą z Mariupola, Charkowa, a także Kijowa i okolic. Do zasobu Centrum Lemkina weszły również materiały ilustrujące opisywane zbrodnie: amatorskie wideo i fotografie dokumentujące rozmiar zniszczeń, ujęcia skutków działań wojennych wykonane przez profesjonalnych operatorów kamery, relacje filmowe osób, które przeszły przez rosyjską niewolę, a także materiały przekazane przez świadków jako uzupełnienie ankiet. Jeżeli świadectwa były zbierane blisko linii frontu, gdzie codziennie giną ludzie, zdarza się, że filmy stają się testamentem, głosem zza grobu, ostatnim zapisem wydarzeń.

Ankiety, notacje, zdjęcia i filmy dokumentujące zbrodnie rosyjskie popełnione na ukraińskich cywilach, publikujemy sukcesywnie w bazie „Zapisy Terroru”, począwszy od lutego 2023 roku. Dokumenty są opracowywane, anonimizowane, digitalizowane i tłumaczone na język polski oraz angielski, a następnie – po weryfikacji danych osobowych – udostępniane w formie repozytorium dla naukowców, dziennikarzy i wszystkich zainteresowanych historią dziejącą się na naszych oczach. Działamy niezależnie od wymiaru sprawiedliwości, jednak nasza baza danych może stanowić źródło materiałów w procesie rozliczenia zbrodni popełnianych na Ukrainie. Z tego powodu naszej działalności patronuje Rafał Lemkin, autor projektu konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 9 grudnia 1948 roku w Paryżu, nazywanej „Konwencją Lemkina”.

Z dorobkiem Rafała Lemkina łączy się także inne ważne zadanie, które stoi przed Centrum – inspirowanie zmiany prawa międzynarodowego. Historyczny opis wojennych wydarzeń pozwala zidentyfikować i nazwać te działania wojsk rosyjskich, które mają charakter ludobójczy. Jednak ze względu na ich specyfikę, niejednokrotnie dotychczas stosowane pojęcia okazują się niewystarczające, by właściwie oddać ich cechy i skalę. To skłania do poszukiwania nowych perspektyw, co nie zawsze spotyka się to ze zrozumieniem u prawników, dla których kategorie „zbrodnie przeciwko ludzkości” oraz „zbrodnie wojenne” wyczerpują to, co się dzieje na Ukrainie. Poprzez zbieranie oraz udostępnianie relacji poszczególnych świadków i ofiar działań wojennych za naszą wschodnią granicą, pragniemy zwrócić uwagę na potrzebę wypracowania nowych klasyfikacji zbrodni, które pozwolą odpowiednio ująć zbrodniczą działalność rosyjskiej armii i dzięki temu skazać winnych. Jednak najważniejszym zadaniem, jest realizowane tu i teraz, to przypominanie światu o wojnie w Ukrainie. Naszym obowiązkiem jest utrwalić głos ofiar wojny, a następnie pozwolić usłyszeć go światu i spróbować zrozumieć.

„Zapisy Terroru” w otwartym dostępie prezentują tylko opisy poszczególnych relacji. Pełny dostęp do treści dokumentów oraz materiałów filmowych i fotograficznych jest możliwy tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i Berlinie. Procedura dostępu do materiałów jest w trakcie opracowywania. Po sformułowaniu stosownego regulaminu zostanie ona opublikowana.